Andresius | Dypk wobrota w stawiznach europskeje filosofije

Tčecy  dypk wobrota w stawiznach europskeje filosofije

Mnozy awtorjo wohladajo moment, kotryž rozdžěla myslenje nowowěka wot myslenja srjedźowěka a woprawdźity dypk wobrota w stawiznach europskeje filosofije w wokomiku, hdy Descartes idetifikował subjekt ze swojimč łowjeskim ja. To je wěsće přewuznamny krok a ani ja njechcu znižować jeho ominozny wuznam. Tón krok Descartesa wěsće cyle zasadnje wobliwił přichodne myslenje, předewšěm w gnoseologiji. Chcyłbym dźě přepokazać na druhi dypk, kotryž je sej z tutym powšitkownje wuznawanym dypkom přezjedne w časowym postajenju, ale nastupa nječeho druheho a budźeše měł - hdy by wězo budéše był recipowany přes hłowny prud filosofije – wulke wuskutky. W tej samsnej dobje mjenujcy so hotowěše tež cyle nowy pohład na POHIB, a hačrunjež so hišće w tej chwile njeje předobył a dyrběše čekać dwě sće lět na swoje wuhódnoćenje pola Hegela a Schellinga, hižo bě tu. Naspomjenaj myslerej staj powšitkownje wobhladowanaj za teju, kotrajž su přišlej z nowowěkowsku mysličku wuwića, tuž pohiba idejow. Do toho běše powšitkownje připoznawany jenož pohib meterialny, mechaniski – tak sej wułožował pohib w materialnym swěće nowowjek. Myslička wuwića a přeměnjenja materialneho swěta wšak běše žiwa hižo do toho – w předrenesansowej a renesansowej achimiji a samorozumliwje tež w mystice, dokelž kóždy mystik so podawa na puć – puć k Bohu.

A tuž pohib! Grjekam běše nješto newitane. Je wězo spodźiwne, zo lud, kotryž ma powšitkowje tak žiweho ducha, kotryž česćowaše rjanosć ćěła a młodosćč, sylnosć a spěšnosć tohorunja kaž rozum, kotrehož basnje powědaja wo wotkrywanju dalokich krajin – Kolchidy i Stołpow Herkulowych, kotryž dźakowno swojemu čiłemu wobchodniskemu a kulturnje tworjćelskemu duchu rozšěri swój stil žiwjenja po cyłym srědnjomorju, zo tutón lud naposledku dyrbi wićišćeć pohib z filozifii. Hiže Parmenides to rěče: Woprawdźiwe byće je jenož to, kotrež je njezměnite, w absolutnym pokojo.[1] A tohorujna njezměnite je byće za Platona i Aristoletelesa. Tón poslednji wobstawi nam hylemorfisku teoriju, kotraž bě pozdźišo přewzata wot okcidenta a jara woblubowana w srjedźowěkowej filosofiji. Wotpowědne łaćonske terminy běše dźe potentia a actus a byće so rozumješe kaž "zložone" z potencijalnosći a aktualnosći, z móžnosći a skutka. "Actus purus" wobznača dźe pola Tomaša Akwniskeho najwyše byće – absolutny, njepromjenjacy so skutk! Kajki paradoks! Skutk, kotryž hewak absolutnje čini, tola njemože swojim činjenjem ničo zmjenjić, dokelž žana zmjena njema napřećo jemu smysł. Ale tola čujemy, zo je tu njekajki postup, dokelž Najwyše byće  to je za Tomaša Bóh. A hačkuli wo nim rozum praji tajke dźiwne věcy, wěra wje nadobo, zo Bóh je Stworićel, a zo tutón "akt" je nješto nadźełał znajmjeńša napřećo časnosći a zemi. Runočasnje, jelizo je Bóh absolutna bytosć, dyrbi być wšitko. dokelž nimo jeho někak njewostaje městno za žaneho dalšeho byća. Za Tomaša potajkim płaći: Bóh je byće (jeničke woprawdźite) a wšě byće može wobstać jenož w nim.

Wo generaciju młodši Tomašowy kolega w rjedźe Eckhard je so wot tej poziciji strašnje wotchilił, hdyž to samsne pytanje a tež wotpowjedź nje theologiski ale filozofisky kładźeše. Tuž nic "Što je Bóh?", ale "Što je byće?" A wotpowjedź "Byće je Bóh" wězo wupraji mnoho wjac, kaž Tomašowe "Bóh je byće", strašnjě wjac! Hačkuje je Bóh zo swojej extenziju identiski z byćem, tohotrunja kaž w poslednim připadźe, wono je tola něšto druhe, hdyž so byće załožuje w Bohu a je někak ontiski wotwisne wot něho a jemu podrjadowane, hač hdyž tu mamy byće, wo kotrymž zwoprědka ništo, njewěmy jenož to, zo wono je, a to dyrbi być nětko z našim Bohem a ma měć wšitke jeho bójske kajkosće. Jelizo so podajemy na tón puć, njemožemy so wuhibnyć tomu, zo w Bohu budu najwšelakoriše napřećiwky a paradoksy a snano budźemy dyrbić připóznać za wobstatk Boha tež to, štož by nas ani wo snje njenapadnyło z Bohem zwjazować. Tohodla so teho puća tež škitachuwšitci nimo njemnohich njewjelu ortodoxnych mystiskich Eckhartowych naslědnikow.

A kak je to z djabołom, helu a powšitkownje ze złom? Su tež wone wobstatkom Boha? Hišće dwěsće, dwěsće pjatdźesać lět so nichto njeje zwažił to prašenje stajić , ale potom je so tajki čłowjek namakał.

Prjedy hač předstajimy filosofiju čłowjeka, kotryž prěni króć so je zmužił myslić Boha a swět kaž proces (wyše toho JEDYN proces) pohładajmy za wšelakorimi předschodénkami, kotrež móžeše w wěstej měrje wotwěrać puć připoznaću změny a pohiba, kaž zmysłapołneho wobstatka uniwersuma. Hižo naspomnich mystiku a alchemiju. Wliw wobeju na myslenje našoho čłowjeka je bjez debaty. Ale tež wuwita renesansowa alchemije měje swojch mysličerskich předchadnikow a předschdénki, tohotrunja kaž měje na přikład Theologia Deutsch  swój předschodénk w Eckhartowi a tón zaso w srjedźowěkowych mystikach – w Bernardowi, Bonaventurowi, w Mechtildźe z Magdeburka a dr. Renesansowy platonismus, hačkuli won běše z syłnym motiwom za wuwiće achemije, njepřinošowaše přejara rozdéłne zapřijeće idejow a pohiba napřećo srjedźowěkowemu aristoletismowi. Zajimawiši je w tutym zwisku filosofija Mikławša z Kusy. Jeho wotrkywajace so a zababjejace so byće, wukryty rjad swěta, explikujacy so a zaso so sćahnjacy je w tym zwisku wjele zajimawiši. Trechi, zo změna njenastupja tu samej bytosci swěta, tola jenož jeho zjewjenej podoby; zapřijeć Mikławša z Kuzy tak kusk dopomina na w srjedźowěku woblubowane taflowe woltarje zmóžnjejace wotewrenjem abo zawrěnjem po liturgiskej dobje wšelakore kombanacije, zo by w postajenej chwile pokazowałe a w postajenej chwile zaso zababjałe zwobraznjene tajnosće.

Najebać wšitkich naspomjenych předschodéńkow je přiznanje bójskej dimensiji pohibej (abo pohiba bójstwa – dokelž wo ništo mjeńše tu njeńdźe) přewrótna myslička. Tym, štó jej je pomhał na swět, běše Jakob Böhme (1575-1624), wo kimž, smy hiže wjele napisali druhdźe[2] a wón tež sej zasluži, zoby smy jemu přisudzili tón přewrót w stawiznach myslenja. Jelizo mam sudzić, hač wón čerpaše swoju inspiraciju skerje zo sfery alchemiji abo mystiki, kłonju so k tej druhej. Böhme so drje w swojich spisach wupraji wo alchemiji jara chwalnje, ale nic njewěmy wo tzm, zo by sam činił pospyty; nawyše jeho połoženje a zaćeženje z dźěłom, by jemu k tomu lědom poskićiło přihódne wumjenjenja. A nawopak - nabožinskimi prašenjami so zaběraše wot žažnej młodosći – po swědčenju jeho žiwjenopisarja běše hižo kaž pachoł hłowułamarskeje natury. Pozdíšo wopytowaše tež njekajke pre-pietiskiske kružki, kotrež so schadźowaše wokoło Zhorjelckeho fararja Martina Mollera. Dalši sylny argument, zo inspiracija, kotraž jeho wjedźeše k wutworenju tak spodźiwneho systema, běše nabožinsko- mystiska, su same titli jeho spisow.- nimale nihdy w jich baroknje wobšernej formje (hižo! – prěni spis Aurora 1613, poslědni 1624) njebrachuje wobrot "...was die Himmel, Hölle und Teufel sey" abo njekajki podobny.[3]-

Kak je so Böhme k swojemu wopřijeću bójskeho procesa dóstał, hdyž hišće za jeho předchadnika Valentina Weigela, čejež (starosćiwje wukrywane a potajnje anonymje wudawane) spisy pokazuja mnohe zwiski runje z pozdźišim wučenjem Böhma[4],Bóh je "unwandelbares Wesen, dessen Wille ebenfalls unwandelbar ist. Dieser Wille hat stets gewollt, dass wir in Christus leben. Christus ist ein Bild Gottes, der Weg zu Gott."^[5] Wěsće w samym wopřijeću židowsko-křesćanskeho Boha je napřećiwk: Wšopostajovaca a njezměnita tworićelska woła je přeco napřećiwna "Božemu jednanju". Bóh prorokow Stareho zakonja je wězo takhle změnity: Zmjenja swoje rozsudy, wozjewja swoje "sudźenja" a ewentuelnje je tež zmjenja.[6] Woprawdźity, žiwy Bóh so dyrbi smjeć nje tola posmawučenskej ortopraksije, ale tež filosofiskej ortodoxije; to dyrbi wědźeć kóždy čłowjek žiwej wěry a mjez njich słušeja mysticy w prěnim rjedźe. Je tuž docyła móžne zwjesć žywu wěru, abo mystiku, z filosofiski prohłuběnym a cyłkowym, holistiskim widom na cyłosć swěta?

Haj, je móžny – Jakob Böhme tajki wid skići. Bóh jenak w njem wuhłada hinak, kaž na što su zwučenji běžnji theistiski wěrjacy a swět wuhłada tójšto hinak, kaž sej jón předstajeja materialisći a praktikarjo wšitkich wašnji. Bóh jenak so stawa z swětom a swět z Bohom. A to nic z njekajkim jónkróćnym skutkom, z njekajkim złym (abo nawopak dobrym) kuzłom, a tež joh k tomu nje nući wuslědk njekajkej filosofiskej spekulacii, ale njepřestajnje, w njesměrnym, wšowobjimacymswětowym procesu. Tón proces wuchodźi samorozumliwje z Boha, dokelž žana hinaši přičina nje je myslomna. Jenak tuto wuchadźisčo wšitkeho je prawe filosofiske bójstwo - Böhme jón wonznamjenja zwjetša ze słowom Ungrund, kotrež so njecha přełožyć kaž "bjezdno"[7].

W mocnym theo-kosmogoniskim procesu, kotryž je hłowny předmjet jeho myslenja a wustupuje w jeho džěle takrjes na kóždej stronce, ma swoje městno samorozumliwje tež zło, jižo w předsłowje k swojemu třečemu džěłej De tribus principiis pisa:

(ohne Böse gibt's): "kein Leben noch Beweglichkeit, auch wäre weder Farbe, Tugend, Dickes oder Dünnes oder einigerlei Empfindnis, sondern es wäre alles ein Nichts." (Bjez zła by njebyło žiwjenje ani pohib, ani barby, kmanosće, hustosć, rědkosć, ani kotryžkule čuće, było by jenož ničo. Princ Vorr 13, zwur. V.O.) Za Böhma je złosć naposledku jenož jedna ze dweju zakładneju džělow wšowopřijacej woprawdźitosći, a to jeje ćěmna, hruba stronka. Ale to by hišče było za mało. Wšitkń tón swět ćěmnoty-hrubosći-jěrosći/surowosći njeje nic druhe kaž wuraz jenoho z dweju resp. třoch[8] konstituowacych principow cyłosći swěta, jedyn z zakładnych wašnji wuprajenja sameho bójstwa.

Přewrotnosć tutej mysličky so wuznamenja, hdyž ju přirunamy z wujasnjenjem nastaća złeho w staršej teologiji a w němskej mystice. Wšitko w njej wuchdźa z Awgustina, po komuž z samostatnym złym wužićem jeho prěnotnje swobodnej wole čłowjek zhubja swoju swobodu, a kóždy dalši pospyt ju wužić njemože być nic jenož zły.[9] Po mystickich předchadnikach Böhma, Weigelu a Francku je samowola (Eigenwille) runohódna z helu, samo by bjez njeje ani hela njebyła. Wězo tež tutaj pózdnje srědźowjekowska awtoraj dowidźetaj njekak faktisku njeparujomnosć złeho, kotrež k tutomu swětej słuši runje kaž k njemu słuši hela, tola z wuhladom na staw, w kotrymž Bóh tuto tradanje padnjeneho swěta wotstroni. Hódnota systemu Böhma je wyše druheho w tym, zo pokazuje jasnje, zo něšto tajke by było možne tola na košty wotstronjenja swěta a swětnišča kaž tajkeho.[10]

Wobraz swěta Jakoba Böhma běše w swojej dobje jara originalny a, a poprawom njebě nihdy dospołnje přijety. Nowowěkowske pospyty wopisać swět wusměrjechu na druhe pući, w kotrychž staj přewažilej mechanika a grawitacija.[11] Swět kaž wujewjene Bójstwo so hižo w nowowjekowskich předstajenjach njenamaka. To wězo njerěka. zo by mysličky Böhma byłe dospołnje zanjesene. Wone su namakałe w swojej době šwarny wothłós.[12] Hłownje wšak běchu z žórlem inspiraciji za sćehowacych myslićerjow, z kotrychž mnodzy napoledku slědźichu za swójskimi zaměrami a cyłkownu liniju jeho myslenja přejimachu jenož swobodnje abo nikak. Tak možemy sćehowač Böhmowy slěd pola Cambrdgeskich platonikow,[13] w pietizmje[14] a w jihoněmskim theosofizmje[15], přes kotryž so z nim zeznajomjechu němscy klasikarja inkluziwnje Johanna Wolfganga Goetha. Runje pola njeho čujemy Böhmowy  impuls najsyłnišo a runočasnje so wupokazuje jara njewotwisnje. Runje w jeho słabym přiswjedćenju rodźacej so ideji wuwića možemy widźeć sćehowacy klučowy dypk w nahledźe na pohib, na kotrymž  je najzajimawiši jeho nastork. Pola Goetha , w jeho Fausće je djaboł, woprawdźe Actus impurus, z tym agens, kotrež nući čłowjeka k dźelej a bjez kotrehož by dźeławosć a wuwiće njebylej. Goethowa tragedija ma zdobom porjadnje mytiski rozměr wobwěncowany přes njenbeski prolog a skónčne wumóženje z apoteozu. Bóh njeje na nowowěkowske wašnje triwializowany a njeje nic nimo hry. Njeskutkuje wšak přes zjenoćenje z čłowjeskim wosudom ( na přikład před přijeće čłowjeskeho ćěła). Jow won džěła přes "swojeho syna Mefistofelesa" der reizt und wirkt und muß als Teufel schaffen.^[16]  Za druhe jandźele zwostaje slědować rytmus a puls swětow, dych sameho Boha; zašćěpjenje w swojej době aktualneho deizma je wězo njepřewidne – róla Boha wostawa wobmjezowana na prolog, samo ani na kóncu, hdyž wospjet wstupaja do hry wšelakore njebeske mocy, Bóh sam njezasahnje. Dźak tajkemu wobdźiwanja hódnemu aranžementej, w kotrymž je djaboł faktor dosć a nadosć aktiwny, zoby sej to móhło spodobać bohabojaznym dušam, móžemy čuć znowa njekajki hibot: Pohib a wuwiće stej so hižo cyłkownje přelilej do čłowjeskich kategorijow; to, što pola Böhma běše hišče zjednoćone kaž dwě stronki jedneho bójstwa, so jow rozchdźa a pušća so zaso z druhimi pućemi. Bohu (a skónčnje tež djabołej) wostawa wumjenjeny pohib cykliski: Pola Boha to je rytmus dychnje swětow, pola djaboła - po jeho zdaću – stajnje jenake mjerwjenje, wjerčenje a woběhanje čłowjeskich žiwjeńjow. Tole to, što djaboł njedokonje zapřijeć a do poslednjeje chwile so to prócuje zaprěć, mjenujcy to, zo čłowjek při wšitkej swojej błudźiwej kołoběhowosći a zašmjatanosći do swójskich problemow ma při wšěm před sobu drohu wuwića, to je Bohu wot spočatka derje znate. Z tym zastupuje do hry posledni a za nowowjek najwuznamniši moment, přez kortryž so zwuraznja a interpretuje pohib: wuwiće. Přez slědowacej dwaj lětstotkej hač do dźeńsa njeje čłowjestwo wunamakało ništo bytostne, što by tutu mysličku přewinyło, respektiwnje sunyło doprědka[17]; telko skłonjowany postup je mjenuncy jenož łahodnje přimjerjena a zideologizowana warianta wuwića.

Wróćmy hišče wo tójšto krokow wróćo. Z pohibom zwisuje a zajimaty zwisk poskići tež wopřijeće PŘIČINA. Dźeńsa, z wida moderneho čłowjeka nas zajimajo a spóznawamy přičiny wšelakorych PODAWKÓW, PODAWIZNOW, abo PROCESOW; snano by nas tež móhła zajimać přičina někajkich poćahow a LOGISKICH ZWISKOW – wězo jow by smy rěčeli skerje wo argumenće. W starej dobje wšak – a na tym steji wšelakora metafyzika hač do Kanta, a do přirodnej filosofije a hišće dlišo – šło powšitkownje wo PŘIČINY BYĆOW. A za porjadnu přičinu někajkeho byća so zwjetša w tutej filosofiji wobhladuje někajki nadrjadowany ród, kotryž k datemu byću funguje kaž jeho "starši". Přičina wohnja je horcota a přičina wojny je zwada. ( A zawěsće nic w tym wuznamje, zo z małych njepřezwjednosćow so može wuwinyč wjelki konflikt, ale w tajkim hladanišću, po kotrymź wojna je jenož zjednym z typow, specifikacijow powšitkowneho zjawa napřećownosći w swěće.) Tajke přemysłowanje nas přiwodźi do blliskosći nowoplatoniskeho koncepta byća: wěcy njewustupuja same za sebje, tola su mjećene sćiny nječeho, konkretnje nječeho inteligibilneho, zapoznanje kotrehož bytostje rozšěri naše spóznaće a pozběhnje našoho ducha k wyšej dokonjanosći, na niwow uniwersalijow; TOHODLA a jenož tohodla je slědénje za přičinami zajimate.To, zo by zapoznanje tajkich přičinow nam nóhło tež rozšěrić možnosće do byćow a podawiznow zasahować, je – po nowoplatonikam poprawom zacpěwawe kuzłarstwo, tuž nješto hišće jara hórše kaž sofistika,přepodawanje zdźełanja za pjenjezy.

W tajkim konteksće čłowjek připózna Aristotelowu koncepciju štyrjoch rozdźelnych přičinow, dokelž wona wotamkuje nowe hladanišća: pódla dweju přičinow statiskich – materije a formy, abo wumjenjenja a typa, logiskeje formuly (pattern),  móhli by smy powědać modenjišo, so nanowo zjewujetej sčěhowacej dwě, nastork(kinéson ) a zaměr (telos, entelecheia), kotrejž hižo byće njewujasnjujetej a njewotwodźetej njekak z njeho samoho, z jeho idealneje podoby, abo jeho "roda", tola přiwodétej jón do zwisku z druhimi byćemi "na tym samsnym niwowje". Tuž přičina wohnja njeje hižo jenož "staw horjenja" (horcota) a horjacy substrat, ale tež  škra, kotraž jón je zapaliła a čłowjek, kotryž so zaměra wohrěć. A z přičinu wojny može być nanowo (pódla powšikownje čłowjeskeje a scyła swětneje wadźiwosće) tež tama bagatelna  bitwička abo sponiženje wupóslancow, kotrejž wojnu zapaletej.

Kóždy čłowjek na swěće wě, zo wěcy so zahibaja z někajim "storkom". Srědźowěk jemu rěkaše impetus, az wulkim wokrućenjem, zo mysleja prawjem, a z pohonjenjem za wšitkich srjedówěkowskich wědomostnikow je było wotkryće magnetowca a magnetizma; z nimaj dósta teorija wokrućenje tež "z druhej strony". Nažel tute šemy přestawachu fungować z wotsalenjem wot zemje; hiž sam powšitkownje znany fakt, zo pušćeny prjedmjet započeje so hibać dele bjez nastorku eksperimentatora, so njeda z tutych principow wujasnić, zabywši dróhy ćělesow na njebju. Tam běše pohib. přeco podrjadowany formalnym principam, złožowaše so po geometriji.

A Hišče měło być hórje. Dźakowno znatymwotkyćam sydomnasteho lětstotka skónčnje pohib je skamjenjeł do geometriskich formow tež na zemi. Newton je pak dodał k tutomu principej inercije druhu přičinu, princip grawitacije, a potajkim je za nowowěkowskeho panopticum mundi pohib na dalše wospět jenož hromadźeskutkowanje geometriskeje formalneje přičiny a materialneje přićahowawosće. Pohib a změna su byłej wězo wuznate kaž suce, ale stej so telko stałej z "byćema", zo stej přestałej być z wotběhomaj, z jednanjem, stej přestałej měć stawizny a wo někajkim alchemiskim sobunaštykanju njemóžeše so scyła rěčeć.

Přećiwo nowemu nastupujacemu wědomostnemu nahładej, kotryž so može wopokazać z wótrym dohladom a z jasnym zrjadowanjem mysličkow, so ćežko wottyka někajka alternatiwna šema. Zastupnicy stareje paradigmy[18] nuznje přechadćajo na defensiwne pozicije, kotrež su nućeni spěšnje wopušćeć. Najposledy so přijeću noweje paradigym spěćuja jenož najwjetši zazadkarjo, abo dospołni ignoranći,outsiderjo.

Być z outsideron, njewědéć, može być něhdy tež spomóženje. Hdy by so Boehme derje wuznał z dobytkami runočasnej wědomosći a wukubłany a skrućeny w nowym wašnju myslenja, zawěsće by so njebě schroblil zapodać tajke wujasnjenje pohiba a přirodneho procesa, kajke zapoda. Tuta sfera myslenja wšak wostawaše za Zhorjeckeho šewca wotzamknjena. Nawopak so zda, zo ponucha- byrnjež jenož znazdala a zwjeršnje – skerje k tamomu alchemisko- paraceslistiskemu milieu, z kotrymž běchu zdźěłane koła w zaalpskich krajach w jeho dobje přesaknjene/napjelnjene.

Hižo smy naspomnili w dźěle A. zo za Boehma Bóh respektiwnje swět wobsteji z metafizickich přećiwkow. Boehme je zdalony widźeć "dobro a zło", respektiwnje jich ekwiwalenty jenož na moraliskim niwowje; tón hraje w jeho systemje skónčnje w cyłku njewažnum rólu – ma wuznam jenož za konkretneho čłowjeka a za jeho puć k wumoženju, "Puć k Chrystu".[19] Stej to woprawdźe filosofiskej, metafyziskej principaj a kaž tajkej matej wliw na wěitko, započinaja zo strukturu jendźelskeho swěta a z łóštom jědzow a z barbu kowow kónča. Boehme steji jenak před chětro zawitym nadawkom, kak konkretnje tutej principa aplikować na twar swěta, hdyž hižo w jeho dobje pomału přestawa dosahać tradicionalna interpretacija fyzikalnej woprawdźitosće z pomocu štyrjoch zakładnych korjenjow (elementow) byća a ani jeje narunanje z pomocu trjoch Pracelsowych alchimiskich principow so njeje pokazało kaž jara wuspěšne. Snano bychmy wot Zhorjeskeho šewca čakali, zo njecha tuto prašenje nje zwotmołwjene, abo zo jenož zhruba pokaže na móžnosć tajkeho wotwodzenja swěta ze zakładneju principow, z tym, coto je hłuboke potajnstwo, kotrež jenož Bóh zna atd. Tym wjecej překwapi, zo so je Boehme wo to woprawdźe – znajmjeńša w naćisku – pospytał. Na tójšto městnach, z kotrychž historisko prěnje so namaka w jeho třećim spise Von dreyfachen Leben des Menschens^[20]. Tam so nasteji wěsta wašnje wuwjedzenja swěta z dweju prjenotneju principow, z kotrymž – jelizo je naša interpretacija prawa – je chětro přechwatnył swoju dobu.Je to mjenunjcy koncept něčeho kaž "binarneho wuwića", kotryž Boehme mjenuje Rad der Essentien, koło(běh) esencow. Na naspomjeny městnje so konkretnje pisa:

33. So nun dieses also geschwinde in einander gehet als ein schneller Gedanke, so begehret der Stachel aus der Herbigkeit, und kann auch doch nicht, denn die Herbigkeit gebieret und hält ihn auch: und so er dann nicht über sich kan, so wird er drehend als ein Rad, und zersprenget also die angezogene Herbigkeit, und macht eine stete Verwirrung und Vermischung... dem das herbe Begehren zeucht und macht gerade, so ersprengets die Bitterkeit im drehende Rade, das also die Vielfältigung der Essentien entstehen 34. ...; und leer Wiederwille ist das Porte der Vielfältigung der Essentien, also daß aller ihnen keine Zahl funden wird...

Dźe wo wopis njepřestajneho boja a wojowanja mjez dwěmaj kwalitomaj, kotrež jow wězo w wulkej měrje wotpowědujetej Boehmowymaj praprincipomaj.[21] Wuskutk pohiba tuteho "koła" je, zo so prěnotnje polarnej kajkosći njepřestajnje množetej a rozkładatej – kóžda so kaž by šćěpi na džěl přez napřećiwny princip "neutralizowany" a "nic neutralizowany"; a dokelž přećiwstwo stajnje traje, pokročuje tajke šćepenje bjezkóčnje. Njewěm, jelizo to je dokładny wopis Boehmoweje intuicije, tola so mi zda, zo tak so hodźi rozumjeć tutym wotstawkam wo "Rad der Essentien" a "Stachel".

Njemožemy wěsće wuznam tajkich jednotliwych naspomjenjeńow nadhódnoćeć, tola byrnjež by měło hić jenož wo kaž z wětřikom popadnjetu intuiciju, wupłaći so dohładać so, kak wona je rozdźělna a "moderniša", hač runje nastupujaca geometriska mechanika. Što nam to praji wo –prawdźepodobnje jenož čutym – zapřijimanju přičinow w tajkim "boehmowym" swěće. Z prěnja so scyła njemože rěčeć wo njekajkej zwoprědka danej "formalnej přičinje". Zawěrno, wšitko so wuwjeduje z praprincipow, te so dźe k swětej njepoćahuja kaž ideje a (arche)typy, njewotćišćeja so do njeho, swět so z nich zapłetuje a rozwiwuje. Mnoho skerje by tute principy móhłe być z njekajku wumjenjecu "materielnu kauzu". Što dale postaja formowanje a puće swěta je bóle podobne připadej;Boehme so ani njespytuje poskićić někajki kluč za wuběr, po kotremuž by so docpěło z njeskónčnje móžnych konfiguracijow k tym, kotrež postaja realny swět, wulce derje wšak rozumi kawsalnosći w jeje "impetualnym" zmysle: jedyn – kažkuli dosahnjety – staw přeco wuměnjuje a zawinuje slědowacy. A tež so   Boehme wobara přećiwo kóždej mysličce předpostajenja, zwoprjedka daneho zaměra – to dosahace jasne předewšěm z jeho polemiskich spisow. Wšitke wobstatki swěta, a předewšěm čłowjek maja přeco – znajmjeňša potencialnje – awtonomiju. To "znajmjeňša potencialnje" je wobmyslenje, kotrež je trjeba sčinić a kotrež tež  Boehme přezjednje z lutersku ortodoksiju čini na připad dobrowólneho wotpokazanja wot tajkej awtonomije a zwjazanja s wěstym principom, w prěnim rjedźe tamym "ćemnym", "materialnym": čłowjek, abo tež hinaši dźěl swěta so možetaj dobrowólnje wudać jandźelej ćěmna, a tak přińć wo šwarny dźěł swojeho "manewrowaceho ruma", tola ani w tutym, ani w žadnym druhim padźe njedźe nihdy wo kajkužkuli predestinaciju.

Kam dyrbimy mjenować tajki system? Bjezdwěle je dialektiski. A dźe wo dialektiku konkretnych přičinow, dialektiku w chětrej měrě materialnu. Je bjez dźiwa, zo Boehma telko wobdźiwaše němscy klasiski folosofowje w dobje, hdyž so po dospołnym encyklopediskim wakuumej wospjet so započeło wotwjerćeć koło stawiznow; w konkretnym zmysle z měšćanskimi rewolucijami, ale nic mjenej tež w intelektualnej refleksiji, za kotruž bě z wotrkyćem dnja wuwiće. Za čłowjeswo tak běchu wuchowane a znowa wotkyte stawizny, kotrež dóstachu wospjet swójski zmysł, nic jenož kaž wostudłe njedokonjane předschosźenki idealneho stawa čłowjestwa. Za modernu dobu (z wuwzaćom cyklisko do sebje zawitych ideologijow[22] )je pak specifiske, zo sebje njezapřijima, kaž KÓNC, posledni dypk a wjeršk stawiznow, ale kaž přeběžny dypk na jich puću. Je zajimawe a snao tež pohonjace, co v najnowšej dobje so wopřijeće stawiznow, jednanja hitišo poćahuje tež na dožiwjenja a wosobinske wuwiće jednotliweho čłowjeka – widź w jendźelskosakskim swěće rozšěrjeny wuraz personal history.

Připóznaće fakta wuwića a tuž njepřestajneho jednanja može być nawopak z njekajkim SPOČATKOM, t.j. z dypkom, wot kotrehož so smědźa stawizny stawać nadal hižo w čłowjeskich myslach zreflektowanje. Podobnu mysličku je zwuraznił hižo młody Schelling, tola přewrót w čłowjeskej refleksiji přinošuje hakle Fichtowa a Hegelowa dialektika.[23]. Popřeju sej zaspintizěrować, co by stawizny 19.lětstotka wuhładałe hinašo, hdyby njeje było tutych myslerjow: woni su mjenuncy postajili ludźow prjed nuznosć stawić sebi prašenje, hdźe so  jednanje w swěće a w nim tež jich zamołwitosć a jich wobchad měri. A byrnjež z motiwom stawiznow wostawaja (hišće do dźensniša) w šwarnej měre njewobknježnjete čłowjeske ćěry, hospodarske čišće a dalše faktory, kotrež ludźo wobknježa jenož jara mało abo scyła nic, wotmyselne prócowanje ludźow wo sunjenje stawiznarskeho wuwića, woprjete wo jeho zapóznanje kaž faktu (mjeztym zo jeho zakonitosće wostawaja w wěstej měrje zwadne), přicpěwa  čim dalej tym wjecej k zarjadowanju jich běhu.

Njeje wězo připad, zo to, što je Hegel wunamakał, dósta pomjenowanje "dialektika". štož běše termin zašo přisudźeny logice. Wón ma mjenujcy zo wšitkeho staršeho prjeddialektiskeho myslenja k dialekticy najblišo. Přetož jeničko wona běše kmana – po wěstu dobu – runočasnje zdźeržeć w hrje přećiwki, pola njej wězo jenož w podobje napřećiwnych twjerdźenjow, a po rjedźe je rozwiwać, wotwodźeć z nich wuskutki a přećiwstwa, wězo ze skónčnym zaměrom naposledku jenu alternatiwu zaćisnyć a druhu přijeć. Mjenju, zo spjeće mysličky dialektiky z mysličku wuwića ma w sebi hišće njenadźate móžnosće: možemy studować alternatiwne linije wuwića, wotwisajace mi kwoli jenož wot wěstych "spočatnych wumjenjenjow", kotrež zwoprědka njedyrbimy nikak znać.

Tak možemy dśtać cyłu skalu widow na stawanje a stawizny, kotruž su "wšitke poprawne", respektwnje wšitke su w jenakej měre płaćace.